صحاح ستة و یا منابع حدیث ششگانه کدام هستند؟ این اصطلاح به کتب پایه ی زیر اطلاق می شود : 1- صحیح بخاری 2 - صحیح مسلم 3 - سنن نسائی 4- سنن ابوداود 5 - سنن ترمذی 6 - سنن ابن ماجه 1- صحیح بخاری این کتاب را مؤلف گرانقدرش، "الجامع الصحیح" نام نهاده و آن احادیث را از بین ششصد هزار حدیث استخراج نموده و رنج بسیاری را در اصلاح و تهذیب و حصول اطمینان از صحت آن بر خویش هموار نموده است. تا جاییکه حدیثی را در این کتاب نمی آورد تا آنکه غسل نموده و دو رکعت نماز بجای می آورد و استخاره نموده از خداوند طلب خیر می کرد. همچنین سند هیچ حدیثی را در آن ذکر نکرده است مگر آنکه به درستی از رسول الله صلی الله علیه و سلم روایت شده باشد واسناد آن ها متصل بوده و رجال آن خصوصیات عدالت و دقت و راستی را داشته باشند. گردآوری این کتاب برای وی شانزده سال بطول انجامید و در پایان نیز آن را به رؤیت امام احمد و یحیی بن معین و علی بن مدینی و دیگران نیز رسانیده و همگی آن را پسندیده و به درستی آن گواهی داده اند. در طی سالیان و قرن ها علما به آن به عنوان کتابی درست و صحیح دانسته اند. حافظ ذهبی می فرماید: در دین اسلام آن بزرگ ترین و برترین کتاب پس از کتاب خداوند متعال است. تعداد احادیث آن مطابق آنچه حافظ ابن حجر رحمه الله نوشته است با احتساب موارد تکراری (7397) هفت هزار و سیصد و نود و هفت حدیث و با حذف موارد تکراری (2602( دو هزار و ششصد و دو حدیث می باشد. مختصری درباره امام بخاری: ایشان ابوعبدالله محمد بن اسماعیل بن ابراهیم بن مغیره بن بردزبه جعفی جد ایشان از فارس بوده است. در ماه شوال سال 194 هـ ق (یکصد و نود و چهار هجری قمری ) در شهر بخارا چشم به جهان گشود. نزد مادرش، و در حالیکه از نعمت پدر محروم بود، سال های کودکی را پشت سر نهاد و در سال دویست و ده هجری قمری در طلب کسب احادیث سفر خویش را آغاز نمود و شهر به شهر درجستجوی احادیث پیامبر صلی الله علیه و سلم می گشت. به مدت شش سال در سرزمین حجاز ماندگار شد و به شام، مصر، جزیره، بصره، کوفه و بغداد سفر نمود. امام بخاری رحمه الله حافظه ای به غایت قوی داشت و کتابی را با یک بار مطالعه کردن به خاطر می سپرد. فردی زاهد و پارسا و به دور از سلاطین و حاکمان بود. انسانی شجاع و سخی بوده و علما هم عصر و پس از ایشان وی را ستوده اند. امام احمد می گوید: تاکنون سرزمین خراسان کسی مانند وی را به خود ندیده است. ابن خزیمه گفته است: زیر گستره ی آسمان کسی داناتر به احادیث رسول الله -صلّی الله علیه و سلّم- و با محفوظاتی بیشتر از محمد بن اسماعیل بخاری وجود ندارد. او شخصی مجتهد در فقه و دارای دقت و ریزبینی شگفت آوری در استنباط حدیث بود. گواه این مدعا شرحال هایی است که در مورد ایشان در کتاب "صحیح" وی دیده می شود. امام بخاری رحمه الله در شهر خَرتَنک؛ به فاصله ی دو فرسخ ازشهر سمرقند، و در شب عید فطر و در سال (256 هـ ) دویست و پنجاه و شش هجری قمری و در سن (سیزده روز مانده به)شصت و سه سالگی وفات کرد و دانش فراوانی ر از خود به یادگار گذاشت. (رحمه الله، وجزاه عن المسلمین خیرًا.) 2- صحیح مسلم کتاب مشهوری است که توسط مسلم بن حجاج رحمه الله به رشته ی تحریر در آمده و آنچه از پیامبر صلی الله علیه و سلم به صحت روایت شده را در آن گردآورده است. امام نووی می گوید: در آن راهی را بس پراحتیاط، دقت، پارسایی و شناخت پیموده است که جز کسانی معدود در طی قرن ها بدان راه نمی یابد. در این کتاب احادیث همانند در یک جا گردآورده شده و طرق حدیث و مفاد آن متناسب با موضوع هر باب بیان شده ولی از آوردن شروح خودداری نموده است؛ ممکن است از بیم ازدیاد حجم کتاب یا چیزی دیگر باشد. اما عده ای از شارحان شروحی را بر آن نگاشته اند و یکی از بهترین شرح های موجود بر این کتاب سترگ شرح امام نووی رحمه الله می باشد. تعداد احادیث آن با احتساب موارد تکراری (7275) هفت هزار و دویست و هفتاد و پنج حدیث بوده و در صورت حذف موارد تکراری تعداد آن به (4000) چهار هزار حدیث می رسد. تمامی علما اتفاق نظر دارند که این کتاب از لحاظ صحت و دقت در مرتبه ی دوم پس از صحیح بخاری قرار می گیرد. در مقایسه ی بین این دو کتاب چنین گفته شده است : کسانی در مورد کتاب های بخاری و مسلم با هم اینگونه می گفتند: کدامیک بر دیگری مقدم است؟ بخاری در صحت برتری جسته است همانطور که مسلم در ساختار نیکو برتری جسته است. مختصری درباره امام مسلم: اسم ایشان ابوحسین مسلم بن حجاج بن مسلم قشیری نیشابوری است. در سال (204 هـ ق) دویست و چهار هجری قمری در شهر نیشابور به دنیا آمد. او نیز شهرها را در طلب حدیث درنوردید. به حجاز، شام، عراق و مصر مسافرت نمود و زمانی که امام بخاری وارد نیشابور شد، به ایشان پیوست و در رکاب ایشان بود و از دانش وی بهره جسته وپا جای پای وی نهاد. بسیاری از دانشمندان علم حدیث و سایر علوم او را ستوده اند. ایشان در سال (261 هـ ق) دویست و شصت و یک هجری قمری در نیشابور چشم از جهان فرو بست. امام مسلم با تألیفات خویش دانشی را به جای نهاد که خداوند مایان را از وی بهره بسیار دهد. دو نکته: نکته ی نخست : "الصحیحین" کامل نیستند: صحیح بخاری و مسلم تمامً احادیثی هستند که درستی روایت آن ها از رسول الله -صلّی الله علیه و سلّم- ثابت شده باشد و در دیگر کتب احادیث صحیح دیگری وجود دارند که در این دو کتاب نقل نشده اند. امام نووی می فرماید: امام بخاری و مسلم سعی داشتند دسته ای از احادیث صحیح را گردآورند، همانطور که یک نویسنده مطالب فقهی می کوشد تا دسته ای از مسائل را جمع آوری نماید و نه بیان تمام مسائل موجود، لکن با این حال اگر حدیثی را جا انداخته اند یا یکی از آنان آن را با وجود درستی ظاهر اسناد آن حدیث بطور کامل نیاورده اند و مشابه یا جایگزینی نیز برای آن استخراج ننموده باشند، ظاهراً می تواند ناشی از آن باشد که در روایت نمودن آن حدیث علت و موردی دیده باشند، یا ممکن است اصلاً از روی فراموشی یا بوده و یا ترجیح داده اند برای جلوگیری از اطاله ی کلام آن را بیان ننمایند و یا شاید دیده اند حدیث دیگری در کتاب می تواند جای آن را پر کند و دلایل دیگری می تواند داشته باشد. نکته ی دوم: علما اتفاق نظر دارند در اینکه "صحیحین بخاری و مسلم" راست ترین کتاب های نوشته شده در زمینه ی حدیث های متصل ذکر شده در آن می باشند. شیخ الإسلام ابن تیمیه رحمه الله می گوید: این دو بر حدیثی متفق نمی شوند مگر آنکه آن حدیث بی تردید حدیث صحیحی باشد. همچنین گفته است: بیشتر اقوال آن ها را اهل حدیث بطور قطع و یقین می دانند که گفته ی پیامبر -صلّی الله علیه و سلّم- می باشند. با این وجود برخی از حافظان حدیث در مورد اینکه برخی احادیثی که از درجه و رتبه ای که آن دو بدان التزام داشته اند پایین تر و کم تر هستند بر گردآورندگان کتاب های "صحیحین" خرده گرفته اند. شمار این احادیث جمعاً به دویست و ده حدیث می رسد که سی و دو حدیث در صحیحین مشترک بوده و تنها در صحیح بخاری تعداد هفتاد و هشت حدیث و در صحیح مسلم یکصد حدیث از این نوع وجود دارند. شیخ الإسلام ابن تیمیه می گوید: در مورد بیش تر احادیثی که بر امام بخاری ایراد گرفته اند، در آنچه وی صحیح دانسته باشد سخن وی بر کسانی که با وی منازعه نمایند ترجیح داده می شود بر خلاف مسلم که حق با کسی است که در برابر وی دلیلی بیاورد. در این جا به عنوان نمونه احادیث زیر را ذکر می نماید: )خلق الله التربة یوم السبت ( یعنی: « خاک را در روز دوشنبه آفریده..»، و حدیث: )صلاة الکسوف بثلاث رکوعات وأربع( یعنی: «نماز کسوف با سه و چهار رکوع خوانده می شود.» در این جا انتقادهای وارده را با دو جواب مختصر و مفصل پاسخ می دهیم: 1- پاسخ مختصر: ابن حجر عسقلانی در مقدمه ی "فتح الباری" چنین می نویسد: در برتری داشتن بخاری و بعد از وی مسلم بر ائمه ی هم عصرشان و نیز ائمه ی پس از ایشان در این علم و فن و در شناخت صحیح و عیب دارشکی نیست. سپس چنین می گوید: به فرض پذیرفتن قول کسانی که بر ایشان خرده می گیرند، این کلام با صحیح دانستن آن دو(صحیحین) معارضت خواهد داشت و در اینصورت اعتراض بطور کامل از حیث اعتبار می افتد. 2- پاسخ مفصل و کامل تر: ابن حجر در مقدمه ای که بر کتاب "صحیح البخاری" نگاشته است، جواب مفصلی را برای هر کدام از احادیث بیان نموده است. همچنین رشید عطار کتابی را در پاسخ به کسانی که به صحیح مسلم انتقاد دارند بصورت حدیث به حدیث تألیف کرده است. در عین حال العراقی در "شرح ألفیته" در مورد مصطلحات نوشته است که او کتابی را بطور مخصوص در مورد احادیثی از "صحیحین" که ضعیف دانسته شده اند و جواب ایرادات مذکور نوشته است و هر کس بخواهد اطلاعات بیشتری کسب نماید می تواند به آن مراجعه نماید و در آن فواید و مسائل مهم دیگریی نیز خواهد یافت. 3- سنن نسائی نسائی رحمه الله کتاب "السنن الکبری" را تألیف کرده و صحیح، و معلول را در آن جای داده و سپس آن را در کتابی با نام "السنن الصغری" خلاصه نموده و آن را "المجتبی" نام نهاده است که در این کتاب هرآنچه از احادیث را که به نظر وی صحیح می آمده را گردآورده و روایت نسائی از احادیث در این کتاب جمع گشته است. در کتاب "المجتبی" کم ترین تعداد احادیث ضعیف و رجال عیب دار در میان دیگر کتاب های حدیث وجود دارد و در رتبه ی بعد از صحیحین قرار دارد. این کتاب به دلیل شدت دقت و تحقیق مولفش در مورد رجال آن از لحاظ رجال بر "سنن ابوداود و ترمذی" برتری دارد. حافظ ابن حجر رحمه الله می گوید: چه بسیار رجالی که ابوداود و ترمذی حدیث از وی نقل نموده ولی نسائی از نقل حدیث از آنان خودداری کرده و حتی از نقل احادیث از عده ای در "الصحیحین" نیز اجتناب ورزیده است. به طور کلی می توان گفت که شرط نسائی در "المجتبی" بعد از "الصحیحین" قوی ترین شروط به حساب می آید. مختصری درباره امام نسائی: نام او ابوعبدالرحمن احمد بن شعیب بن علی نسائی می باشد. به این دلیل به وی لقب نسوی داده شده که بیان کننده ی نسبت وی به نسا شهری معروف در خراسان است. در سال 215 در شهر نسا دیده به جهان گشود. در طلب حدیث به سیر و سفر پرداخت و از علمای اهل حجاز، خراسان، شام و جزیره و غیره استماع حدیث نمود. مدتی طولانی در مصر اقامت گزید. نوشته هایش در آن دیار گسترش یافت و آنگاه به سوی دمشق رهسپار گردید و در آن جا رنج بسیار دید. ایشان در سال 303،در رمله در فلسطین و در سن هشتاد و هشت سالگی دار فانی را وداع گفت. از ایشان آثار بسیار درباره ی حدیث و علل برجای مانده. خدایش بیامرزاد و مسلمانان از آثار و خدماتش بهره مند گردند. 4- سنن ابوداود کتابی است که بالغ بر (4800 ) چهار هزار و هشتصد حدیث در آن گردآمده و مولفش این تعداد را از بین پانصد هزار حدیث گلچین نموده و در آن به احادیث احکام اکتفا کرده و می گوید: در این کتاب حدیث صحیح و مشابه و مقارن آن را نیز بیان کرده ام و در این کتاب من از دلایل و بینه ی بسیار سست و رجال خبری نیست و هر آنچه در آن آورده ام مناسب و صالح است و بعضی از بعضی دیگر صحیح تر می باشند و احادیثی که در کتاب "السنن" جمع کرده ام بیش ترشان در زمره ی مشاهیر هستند. امام سیوطی می فرماید:ممکن است هدف وی از اصطلاح صالح: صالح در اعتبار آن و بدون احتجاج و اقامه ی دلیل باشد که آن وقت شامل ضعیف نیز می شود، لکن ابن کثیر بیان می کند که از وی روایت می شود که گفته است: هر یک که وی درباره اش سکوت کرده و چیزی نگفته باشد، (حدیث) حسن به حساب می آید و چنانچه این درست باشد، بنابراین مشکلی نیست، یعنی:مشکلی در این نظریه وجود ندارد که منظور از صالح: صالح برای احتجاج و دلیل آوردن باشد. ابن صلاح گوید:برا ین اساس آنچه در این کتاب به طور مطلق بیان شده باشد و در یکی از "صحیحین" نیز نباشد و نصی نیز دال بر صحت آن در دست نباشد، آن را به عنوان حدیث حسن نزد ابوداود می شناسیم. ابن منده می گوید: ابوداود اسناد ضعیف را نیز در صورت عدم وجود مانند آن در باب آن استخراج می نمود، برای اینکه نزد وی آن حدیث به هرحال از رأی و نظر اشخاص دیگر محکم تر بود. برای این کتاب "سنن ابوداود"میان فقها شهرت یافت که احادیث احکام در آن گردآمده است و مولف آن تعریف می کند که آن را بر امام احمد بن حنبل عرضه نمود و ایشان آن را پسندیده و نیکو دانست و ابن قیم نیز در مقدمه ی کتاب "تهذیب" خویش آن را بسیار ستوده است. مختصری درباره امام ابوداود: نام وی سلیمان بن اشعث بن اسحاق ازدی سجستانی بود. در شهر سجستان و در سال 202هــ ق به دنیا آمد. ایشان در جستجوی حدیث و کتب به عراق و شام و مصر و خراسان سفر نموده و از احمد بن حنبل و دیگر اساتید بخاری و مسلم کسب علم نمود. علما وی را ستوده و به وی را توان حفظ بسیار بالا و فهم و درک روشن و ورع و پارسایی وصف می کردند. در سال 275هــ در شهر بصره و در سن هفتاد و سه سالگی دیده از جهان فروبست. و دانش فراوانی را در کتاب هایش از خود به یادگار گذاشت. (رحمه الله، وجزاه عن المسلمین خیرًا.) 5- سنن ترمذی این کتاب به اسم "جامع الترمذی" نیز شهرت یافته است. ترمذی رحمه الله آن را در مورد ابواب فقه تألیف نمود و در آن احادیث صحیح و حسن و ضعیف را با مشخص نمودن رتبه ی هر حدیث در جای خود و بیان وجه و دلایل ضعف آن احادیث جای داده است. همچنین سعی کرده است تا توضیحاتی را در مورد آن ها از اهل علم و صحابه و دیگران آورده و در آخر پایان کتابی را در مورد "العلل" جدا نموده که به بیان موارد بسیار مهمی می پردازد. نوشته است: تمام احادیثی که در این کتاب گردآمده است بدان عمل می شود و برخی علما به عمل به این کتاب به جز این دو حدیث پی گرفته اند : حدیث ابن عباس (أن النبی -صلّی الله علیه وسلّم- جمع بین الظهر والعصر بالمدینة والمغرب والعشاء من غیر خوف ولا سفر) یعنی: «همانا پیامبر صلّی الله علیه و سلّم- نمازهای ظهر و عصر، همنین مغرب را با عشاء در مدینه بصورت جمع می خواند، درحالیکه ترس و سفری در کار نبود.» و حدیث: (إذا شرب فاجلدوه، فإن عاد فی الرابعة فاقتلوه) یعنی: «اگر می بنوشد، تازیانه اش بزنید و چنانچه به سوی آن برگش وی را بکشید.» در این کتاب فوائد و نکات مهم فقهی و حدیثی وجود دارد که در کتاب دیگری یافت نمی شود و مورد پسند علمای حجاز و عراق و خراسان وقتی مولف کتاب آن را به ایشان عرضه نمود، واقع شد. همچنین ابن رجب معتقد است که: می دانم که ترمذی در کتابش صحیح و حسن و غریب را نقل کرده است. می دانم که برخی از احادیث غریبی که وی در کتابش گردآورده است منکر و ناپذیرفتنی اند بویژه در بحث فضائل. لکن اغلب آن ها را خود مشخص می نماید. ندیده ام که از کسی که متهم به دروغگویی باشد حدیثی را نقل کرده باشد، گرچه از اشخاص بدحافظه و کسانی که احادیثشان سست و ضعف می باشد حدیث آورده ولی اغلب مسأله را خودش بیان نموده و در مورد آن سکوت نکرده است. مختصری درباره امام ترمذی: نام وی ابوعیسی محمد بن عیسی بن سوره سلمی ترمذی است و در "ترمذ" که شهری در حاشیه ی رود جیحون می باشد و در سال 209هـ به دنیا آمده است. او نیز سرزمین ها را گشته و از اهل حجاز و عراق و خراسان حدیث استماع نموده است. در مورد امامت و قدر و اهمیت وی همگی اتفاق نظر داشته اند، تا جاییکه امام بخاری به او اعتماد داشته و از وی حدیث می گرفت، درحالیکه امام بخاری یکی از اساتید وی بود. امام ترمذ در سال 279هـ ق در سن هفتاد سالگی دار فانی را وداع گفت. کتاب هایی بسیار مفید و سودمندی را در مورد علل و دیگر مسائل به رشته ی تحریر درآورده بود. ( رحمه الله، وجزاه الله عن المسلمین خیرًا). 6- سنن ابن ماجه کتابی است که مولفش آن را در بخش های آن حدود (4341) چهار هزار و سیصد و چهل و یک حدیث را دسته بندی نموده است. نزد بیش تر متأخرین به عنوان ششمین کتاب اصول حدیث(از امهات ست) شناخته می شود. تنها از کتاب های "السنن" ، "سنن نسائی و ابوداود و ترمذی" در رتبه ی پایین تری قرار دارد. معروف است که احادیثی که تنها در آن آورده شده باشد غالباً احادیث ضعیفی می باشند و تا جاییکه حافظ ابن حجر می گوید: "کار وی در این زمینه بطور کلی از روی تحلیل و استقرائی نبوده و در کل احادیث منکر بسیاری در آن یافت می شود. والله المستعان". و همچنین ذهبی می گوید:" در آن احادیث منکر و تعداد اندکی نیز از احادیث موضوع وجود دارد. همچنین سیوطی بیان می دارد: تنها او به نقل از افراد متهم به دروغگویی و دزدی حدیث دست زده و برخی از احادیث مذکور جز بواسطه ی آن اشخاص شناسایی نشده اند." بیش تر احادیث این کتاب در میان کتاب های ششگانه یا عده ای از آن ها مشترک می باشد و تعداد احادیث مختص این کتاب به (1339) یک هزار و سیصد و سی و نه حدیث می رسد(طبق تحقیق استاد محمد فؤاد عبدالباقی رحمه الله) مختصری درباره امام ابن ماجه: نام ایشان ابوعبدالله محمد بن یزید بن عبدالله بن ماجه (به هاء ساکن و بخی نیز آن را تاء می خوانند) جد ایشان "ربعی" بوده است. ایشان در قزوین (عراق عجم آن زمان) و در سال 209هـ ق تولد یافته است. در طلب حدیث به ری، بصره، کوفه، بغداد، شام، مصر و حجاز مسافرت نموده و از بسیاری از اهالی آن مناطق حدیث برگرفته است. در سال 273هـ ق در سن شصت و چهار سالگی وفات نمودند. تألیفات سودمند بسیاری از وی به جای مانده است. (رحمه الله، وجزاه عن المسلمین خیرًا) مسند امام أحمد محدثان کتاب های مسانید را در رتبه ی سوم پس از کتاب های "صحیحین" و "سنن" قرار داده اند. یکی از گرانقدرترین و سودمندترین کتاب های مسند، همان "مسند امام احمد" می باشد، محدثان پیشین و کنونی گواهی داده اند که این کتاب جامع ترین و گسترده ترین کتاب حدیث و سنت می باشد که فرد مسلمان برای مسائل دین و دنیایش نیاز دارد. ابن کثیر می گوید: "هیچ کتاب مسندی به پای "مسند احمد" در کثرت مطالب و نیکویی نگارش و اسلوب نمی رسد." حنبل می گوید : " پدرم من، صالح و عبدالله را یک جا جمع نمود و مسند را بر ما خواند و کسی کسی جز ما آن را نمی شنید." همچنین می گوید: "این کتابی است که آن را از میان هفتصد و پنجاه هزار حدیث گردآورده ام و هرگاه مسلمانان در مورد حدیثی از رسول الله -صلّی الله علیه وسلّم- دچار اختلاف شوند به آن مراجعه نمایند، چنانچه آن را در آن جا یافتند خوب است، درغیر اینصورت دلیل و حجتی به حساب نمی آید." اما ذهبی می گوید: "این گفته ی ایشان بطور عام و کلی می باشد، وگرنه ما احادیث قوی را در "صحیحین" و "سنن" داریم و دیگر بخش ها داریم که در مسند یافت نمی شوند. فرزند امام احمد، عبدالله، اضافاتی را به ان افزوده است که جزو روایات پدرش نبوده اند و به زوائد عبدالله شهرت دارند. همچنین ابوبکر قطیع،ی که از عبدالله و او از پدرش روایت کرده است، خود اضافاتی را بدان افزوده است که جزو نوشته های عبدالله و پدرش نیستند. تعداد احادیث مسند با احتساب موارد تکراری به حدود(40000) چهل هزار حدیث و بدون احتساب موارد تکراری به (30000) سی هزار حدیث می رسد. نظر علما در مورد احادیث مسند علما درباره ی احادیث مسند قائل به سه نظر می باشند : نخست - آنکه تمام احادیث موجود در آن حجت و قابل استناد می باشند. دوم آنکه در آن احادیث صحیح، ضعیف، و حتی موضوع وجود دارد. ابن جوزی در کتاب "الموضوعات" بیست و نه حدیث(موضوع)از آن را ذکر کرده و العراقی نه حدیث دیگر را به آن تعداد افزوده و در یک جزء گردآورده است. سوم اینکه در آن احادیث صحیح و ضعیفی وجود دارند که نزدیک ه حدیث حسن می باشند و حدیث موضوعی در آن وجود ندارد. شیخ الاسلام ابن تیمیه و ذهبی و حافظ ابن حجر و سیوطی این نظر را دارند و شیخ الاسلام ابن تیمیه می گوید: شرط احمد در "المسند" قوی تر از شرط ابوداود در"سنن" وی می باشد. چرا که ابوداود از رجالی روایت نموده که در "المسند" پرهیز شده است و امام احمد شرط نموده که در "المسند" از اشخاصی که نزد وی به دروغگویی باشند. سپس پسرش عبدالله و آنگاه ابو بکر قطیعی زیاداتی را بدان افزوده و به آن پیوست شده و در آن بین احادیث موضوع زیادی می یابیم که آنکس که دانش کافی ندارد گمان می کند آن ها هم روایات احمد بن حنبل در مسند اصلی می باشند. با آنچه شیخ الاسلام رحمه الله بیان نمود، مشخص می شود که می توان بین سه نظریه ی گوناگون فوق یک اتفاق نظری را ایجاد نمود. کسانی که می گویند در آن حدیث صحیح و ضعیف وجود دارد، با این گفته که تمام احادیث قابل استناد و حجت باشند منافاتی ندارد؛ چرا که درصورتی که حدیث ضعیف حسن نزد دیگری دانسته شود برایش قابل استناد خواهد بود. کسانی که قائل به این هستند که در آن حدیث موضوع وجوددارد، هدف ایشان همان زیادات عبدالله و ابوبکر قطیعی می باشد. حافظ ابن حجر کتابی را پدید آًورده که آن را "القول المسدد فی الذب عن المسند" نام نهاده است و در آن احادیثی را که العراقی به عنوان حدیث موضوع حکم داده است را آورده و پانزده حدیثی را که ابن جوزی بیان کرده را نیز بدان افزوده و سپس حدیث به حدیث به آن ها پاسخ گفته است و سیوطی نیز بدنبالش آن هایی را که وی از قلم انداخته را در مورد گفته های ابن جوزی بیان نموده که چهارده حدیث را در یک بخش نوشته و آن را "الذیل الممهد" نام نهاده است و علمای زیادی در مورد این مسند بصورت مخصر، شرح، تفسیر و دسته بندی تألیفاتی را نوشته اند که بهترین آن ها کتاب "الفتح الربانی لترتیب مسند الإمام أحمد بن حنبل الشیبانی" است که آن را احمد بن عبدالرحمن بنا، مشهور به ساعاتی، نوشته و آن را به هفت بخش تقسیم نموده است، بخش نخست: بخش توحید و اصول دین و آخر بخش آن: بخش قیامت و احوال آخرة می باشد. این کتاب را در باب هایی به خوبی دسته بندی نموده و آن را با نوشتن شرحی بر آن به پایان رسانیده است که نام آن را "بلوغ الأمانی من أسرار الفتح الربانی"، گذاشته است که اسمی بامسمایی است چون از دو جنبه ی حدیثی و فقهی واقعاً سودمند می باشد. والحمد لله رب العالمین. مختصری درباره امام احمد بن حنبل: نام وی امام ابوعبدالله احمد بن محمد بن حنبل شیبانی مروزی و سپس بغدادی است. در سال 164هـ ق در شهر مرو به دنیا آمد و درحالیکه کودکی شیرخواره بود به بغداد انتقال یافت. برخی نیز می گویند: در بغداد متولد شده است. امام احمد در کودکی از نعمت پدر بی بهره بوده و شهرها و جاده های بسیاری را در طلب حدیث پیموده است. از اساتید زمان خویش در حجاز، عراق، شام و یمن استماع حدیث نمود و توجه بسیاری به سنت و فقه داشت تا آنکه به یکی از اشاتید اهل حدیث و امام و فقیه آن تبدیل گشت. علمای هم عصر وی و علمای پس از او نیز او را ستوده اند، امام شافعی می فرماید: از عراق بیرون آمدم و کسی را بهتر، داناتر، پارساتر و خداترس تر از احمد بن حنبل نیافتم. اسحاق بن راهویه می گوید: احمد حجت بین خداوند و بندگانش بر روی زمین است. ابن مدینی نیز می گوید: خداوند این دین را بواسطه ی ابوبکر صدیق -رضی الله عنه- در روز "رده" یاری رساند و بواسطه ی احمد بن حنبل رحمه الله در روزگار رنج و دشواری آن را کمک نمود. ذهبی می گوید: امامت در فقه، حدیث، اخلاص و پارسایی بدو پایان پذیرد. همگی علما بر اینکه وی امامی قابل استناد و حجت بوده اند اتفاق نظر دارند. ایشان در سال 241هـ در شهر بغداد و در سن هفتاد و هفت سالگی دار فانی را وداع گفت. ایشان نیز از پی خود علم و دانش بسیار و راه و منهجی محکم را برای امت اسلام به یادگار گذاشتند. (رحمه الله، وجزاه عن المسلمین خیرًا) وصلی الله وسلم علی نبینا محمد وعلی آله وصحبه أجمعین. وآخر دعوانا أن الحمدلله رب العالیمن. | 
